نحوه ساخت انواع فعل فارسی

یادگیری دستور زبان و انواع فعل فارسی فقط برای نمره گرفتن در امتحانات نیست. زبان فارسی زبان مادری ماست و زبان مهم‌ترین ابزار برقراری ارتباط ما انسان‌هاست. اگه شکل درست استفاده از زبان رو یاد نگیریم، نمی‌تونیم منظور خودمون رو به خوبی بیان کنیم و منظور دیگران رو به خوبی بفهمیم.

بخش زیادی از بار معنایی هر جمله از روی فعل اون تشخیص داده میشه. اگه انواع فعل فارسی رو درست به کار نبریم، ممکنه مخاطب ما معنای جمله رو کاملاً برعکس بفهمه. پس وقتشه تا یک‌بار برای همیشه همه چیز رو در مورد فعل و انواع فعل در زبان فارسی با مثال‌های کاربردی یاد بگیرین.

 خوشبختانه انواع فعل در زبان فارسی با قاعده‌های خاصی ساخته میشن و با چند مثال و کمی تمرین برای همیشه در ذهنتون می‌مونه. یادتون نره که فارسی زبان مادری شماست و به طور شهودی همه چیز رو در مورد اون می‌دونین. دستور زبان انواع فعل‌ها در زبان فارسی رو صرفا دسته‌بندی کرده اما این شمایین که هر روز از این فعل‌ها استفاده می‌کنین.

یادتون نره به اپلیکیشن فاب هم سر بزنین و دوره های آموزشی درسی اون رو از دست ندین! فاب کامل‌ترین دوره‌های آموزشی فارسی تمام پایه‌ها رو برای شما داره.

قبل از یادگیری همه چیز در مورد افعال فارسی، بد نیست مروری روی نشانه های فارسی هم داشته باشین!

در تمام سال‌های تحصیلی، آموزش انواع فعل فارسی بخش بزرگی از کتاب فارسی رو تشکیل میده. برای تقویت فارسی دوازدهم باید روی مباحث تدریس شده در تمام این سال‌ها تسلط پیدا کنین.

برای رسیدن به این هدف بهتره قبل از هر چیزی به تعریف ساده‌ای از فعل برسیم:

همه جمله‌ها در زبان فارسی از دو جزء تشکیل شدن؛ نهاد و گزاره. نهاد چیزیه که در مورد اون صحبت می‌کنیم و گزاره چیزیه که در مورد نهاد میگیم.بخشی از گزاره که حذف اون از جمله، جمله رو از بین می‌بره، فعله. تمام انواع فعل در زبان فارسی چهار مفهوم رو به جمله میدن. شخص، شمار، زمان و یکی از مفهوم‌های زیر به صورت مثبت یا منفی:

خیلی طبیعیه که وقتی یک فعل قراره تمام این مفاهیم رو انتقال بده، نیاز به فعل‌های متنوع و انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی داشته باشیم. بر اساس این مفاهیم فعل‌ها پنج ویژگی  پیدا می‌کنن که انواع فعل رو بر اساس هر کدوم از این ویژگی‌ها بررسی می‌کنیم:

1. شخص و شمار

2. گذر

3. وجه

4. زمان

5. معلوم و مجهول

انواع فعل فارسی از نظر شخص و شمار در تمام  زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی وجود داره. وقتی کسی جمله رو بیان می‌کنه؛ یا فعل رو به خودش (گوینده/اول شخص) نسبت میده، یا به مخاطب (شنونده/دوم شخص) یا به کسیکه اون‌جا نیست (غایب/سوم شخص). مهم نیست این فعل چه مفهومی رو بیان میکنه یا چه زمانی اتفاق افتاده.

علاوه بر شخص، فعل نشون میده که به چند نفر نسبت داده میشه. بر این اساس انواع فعل فارسی از نظر شمار دو نوع میشه: یک نفر (مفرد) یا چند نفر (جمع).

بر این اساس در انواع زمان فعل‌ها در زمان فارسی، فعل رو با قاعده یکسانی صرف می‌کنیم. هر فعل سه شخص داره که هر کدوم می‌تونن دو شمار داشته باشن پس انواع فعل فارسی از نظر شخص و شمار مجموعا شش نوعه. اگه این شش شکل فعل رو به ترتیب بگیم، اون فعل رو صرف کردیم. برای یادگرفتن قاعده خاص صرف فعل باید اول با مفهوم بن فعل و شناسه آشنا بشیم:

بن فعل

بن فعل بخشی از فعله که معنی فعل رو از اون می‌فهمیم. کار یا حالتی که فعل به نهاد نسبت میده در واقع به خاطر وجود بن فعله.  مصدر خوردن رو در نظر بگیرین:

انواع فعل از نظر زمان در زبان فارسی با مصدر خوردن و در چند شخص رو در بالا می‌بینین. یک بار دیگه به این دو دسته دقت کنین. در دسته اول جزء خور و در دسته دوم جزء خورد در تمام افعال مشترکه. خور و خورد مفهوم اصلی فعل رو نشون میدن. با کمی دقت بیشتر مشخص میشه که دسته اول اغلب به زمان حال یا آینده و دسته دوم به زمان گذشته برمی‌گردن.

به این دو جزء بن فعل گفته میشه. تمامی مصدرها دو بن فعل دارن. بن ماضی(گذشته) و بن مضارع (حال و آینده). به دست آوردن ابن فعل معمولا با قاعده‌های زبان‌شناسی داره اما نیازی به یاد گرفتن اون‌ها نیست چون میشه به شکل شهودی و از روی افعال اون‌ها رو به دست آورد.

روش به دست آوردن بن ماضی: مصدر بدون (ــَـن)

روش به دست آوردن بن مضارع: فعل امر بدون بخش ابتدایی ( ب‍ )

در مثال بالا با حدف (ــَـن) از خوردن، بن ماضی خور به دست میاد و با حذف ( ب‍ ) از بخور، بن مضارع خور . با همین روش می‌تونیم بن‌های مصدر رفتن رو به دست بیاریم: می‌بینیم که بن ماضی این مصدر رفت و بن مضارع اون رو میشه. با دونستن بن فعل می‌تونیم انواع زمان فعل در زبان فارسی رو با هر شخص و شماری به دست بیاریم.

قدم بعد برای صرف فعل در زمان‌های مختلف آشنایی با شناسه فعله:

شناسه فعل

اجزایی که شخص و شمار رو در انواع فعل فارسی، نشون میدن شناسه فعلن. شناسه در انتهای جمله قرار می‌گیره و مفهوم اصلی جمله رو به افراد و چیزها نسبت میده. ساده‌ترین فعل از اضافه کردن شناسه به بن ماضی یا مضارع شکل می‌گیره.

در جدول زیر  شناسه‌های فعل فارسی و مثالی از ساده‌ترین اشکال فعل رو می‌بینین.

به این جملات دقت کنین:

به تفاوت دو جمله اول توجه کنین. در جمله اول تنها جزء گزاره، فعله و معنا به طور کامل منتقل میشه. اما در جمله دوم اگه گلدان و نشانه را رو از جمله حذف کنیم به «نسرین برداشت» می‌رسیم. هر کسی در برخورد با این جمله می‌پرسه: چه چیزی رو برداشت؟

برخی از افعال برای انتقال کامل منظور نیاز به مفعول دارن. به این افعال، فعل گذرا (متعدّی) میگن. و به افعالی که به تنهایی معنا رو منتقل می‌کنن، فعل ناگذر (لازم) گفته میشه.

اما یکبار دیگه به دو جمله آخر نگاه کنین: فعل شکست در جمله اول بدون نیاز به مفعول معنای کاملی داره اما در جمله دوم بدون مفعول معنای کاملی نداره. این فعل هم می‌تونه گذرا باشه و هم ناگذر. به این افعال، افعال دو وجهی گفته میشه.

پس انواع فعل فارسی از نظر گذر سه نوعه:

1. گذرا (متعدّی)

2. ناگذر (لازم)

3. دو وجهی

انواع فعل فارسی رو بر اساس یک ویژگی دیگه هم میشه طبقه بندی کرد: وجه. به جمله‌های زیر دقت کنین:

مفهوم اصلی این افعال همه رفتنه. اما کاربرد و منظور ما از این جملات کاملاً متفاوته:

پس انواع فعل فارسی از نظر وجه سه نوعه:

1. وجه اخباری: دلالت فعل به معناش رو به صورت قطعی بیان می‌کنه

2. وجه التزامی: دلالت فعل له معناش با چیزی مثل آرزو، میل، امید، شرط یا تردید همراهه. قطعی نیست و از روی تفسیر گوینده است.

3. وجه امری: معنای فعل رو طلب می‌کنه.

ساخت‌های مشخصی از انواع فعل فارسی این وجه رو به خودشون می‌گیرن که بعد از آشنا شدن با انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی، با اون‌ها آشنا میشین.

قبل از این که بررسی ساخت‌های انواع فعل فارسی رو شروع کنیم باید یک نکته مهم رو در نظر بگیریم: زمان دستوری و زمان واقعی با هم تفاوت دارن.

زمانی که ما درک می‌کنیم به سه بخش تقسیم میشه: گذشته، حال و آینده. اما زمان دستوری اسمیه که به ساخت مشخصی از انواع فعل فارسی داده شده. دیدیم که یکی از ساده‌ترین فعل‌ها از ترکیب بن ماضی و شناسه به وجود میاد. به این فعل ماضی ساده میگن اما این فعل الزاما به گذشته اشاره نداره حتی ممکنه به آینده هم اشاره کنه.

مثلا فکر کنین دارین وسایلتون رو جمع می‌کنین تا از کلاس خارج بشین و به دوستانتون می‌گین:«بچه‌ها خداحافظ من رفتم.» اما در آینده عمل رفتن اتفاق میفته. زمان دستوری ماضی ساده است اما زمان اصلی وقوع فعل در آینده است.

اما این اسامی چندان هم بی دلیل گذاشته نشدن، انواع فعل فارسی معمولاً در زمانی که نام‌گذاری شدن استفاده میشن. اما در مواردی استثنا وجود داره و باید حواسمون باشه هنوز هم با همون اسامی شناخته میشن.

و حالا وقتشه انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی رو بشناسیم:

انواع فعل ماضی در زبان فارسی

فعل ماضی متنوع‌ترین ساخت‌های افعال فارسی رو داره. انواع فعل‌های گذشته در زبان فارسی شامل این‌هاست: ماضی ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری، ماضی نقلی مستمر، ماضی بعید، ماضی ابعد، ماضی التزامی،ماضی مستمر و ماضی مستمر نقلی. تمام این افعال با استفاده از بن ماضی ساخته میشن.

ماضی ساده (ماضی مطلق، گذشته‌ ساده)

یکی از انواع فعل فارسی ماضی ساده است و همون‌طوری که نام‌گذاری شده، ساده‌ترین فعلیه که میشه از بن ماضی ساخت.

در جدول زیر یک نمونه صرف فعل از ماضی ساده رو می‌بینین:

ماضی ساده در این موارد استفاده میشه:

1.‌ وقوع فعل در گذشته بدون توجه به اینکه زمان گذشته دوره یا نزدیک، تکرار داشته یا نه و یا با تردید و آرزوئه.

2. لحظه‌ای پیش او را دیدم. (گذشته بسیار نزدیک)

3. جلوی در منتظرت هستم، اگر نیامدی، من رفتم.

4. سال‌ها بود که او را ندیده بودم.

ماضی نقلی

یکی ا ز انواع فعل گذشته در زبان فارسی، ماضی نقلیه. که از ترکیب صفت مفعولی و صرف فعل کمکی ام، ای، است، ایم، اید، اند ساخته میشه. صفت مفعولی به کلمه‌ای گفته میشه که از اضافه شدن ه به بن ماضی به دست میاد.

ماضی نقلی در این موارد به کار میره:

1.‌ بعد از فعل‌های مصدرهای شنیدن، فهمیدن، دیدن و فعل‌های هم معنی که معمولا به طور دست اول تجربه نشده.

2. فعلی که در گذشته شروع شده و هنوز ادامه داره.

3. فعلی که در گذشته اتفاق افتاده اما اثر اون هنوز وجود داره.

4. فعلی که اتفاق نیفتاده اما انتظار میره اتفاق بیفته.

5. به جای ماضی التزامی.

گاهی فعل کمکی ماضی نقلی رو بیشتر در سوم شخص مفرد با قرینه با بدون اون حذف می‌کنن، مثل جمله زیر:

ماضی استمراری

ماضی استمراری از انواع فعل فارسیه و از اضافه کردن می به ساخت ماضی ساده ساخته میشه.

کاربرد ماضی استمراری در این موارده:

1.‌ فعلی که در گذشته استمرار و ادامه داشته.

2. فعلی که در گذشته چندبار اتفاق افتاده.

3. عادتی که در گذشته وجود داشته.

4. فعلی که در حین وقوعش فعل دیگه‌ای هم اتفاق افتاده باشه.

5. به جای مضارع الترامی.

ماضی نقلی مستمر

یکی از انواع فعل فارسی کمتر متداول ماضی نقلی مستمره که از ترکیب ماضی نقلی و ماضی استمراری ایجاد میشه.

کاربرد این فعل در زمان‌هاییه که منظور ما ترکیبی از هر یک از موارد استفاده ماضی نقلی و ماضی استمراری باشه.

در این مثال فعلی که چند بار در گذشته اتفاق افتاده هنوز هم اثر خودش رو حفظ کرده. در این نوع افعال هم می‌تونیم مثل ماضی نقلی حذف با قرینه یا بدون اون داشته باشیم.

ماضی بعید (دور)

یکی از انواع فعل در زبان فارسی ماضی بعیده که از ترکیب صفت مفعولی و صرف ماضی ساده بودن ایجاد میشه:

کاربرد ماضی بعید به این شکله:

1.‌ فعلی که در گذشته دور اتفاق افتاده:

2. فعلی که قبل از فعل دیگه‌ای اتفاق افتاده:

در ماضی بعید فعل کمکی باقرینه حذف میشه اما به خاطر اشتباه نشدن با ماضی نقلی معمولا بدون قرینه حذف نمیشه.

ماضی ابعد

یکی دیگه از انواع فعل فارسی که کمتر متداوله، ماضی ابعده. که از ترکیب صفت مفعولی و ماضی نقلی مصدر بودن ساخته میشه. همونطوری که گفتیم ماضی نقلی از ترکیب صفت مفعولی و صرف ام، ای، است،... ایجاد میشه.

کاربرد این افعال در زمانیه که فعل در گذشته دورتر اتفاق افتاده و کسی اون اتفاق رونقل می‌کنه. فعلی که بعد از این فعل رخ میده معمولا به صورت ماضی نقلی یا نقلی مستمر میاد و می‌تونیم صرف ام، ای، است،... رو به قرینه حذف کنیم.

ماضی التزامی

یکی از انواع فعل فارسی که بسیار پر کاربرده، ماضی التزامیه. این افعال از ترکیب صفت مفعولی و صرف بن مضارع باش ایجاد میشن.

کاربرد فعل ماضی التزامی در این موارده:

1.‌ فعلی که در گذشته اتفاق افتاده ولی مطمئن نیستیم اتفاق افتاده باشه.

2. فعلی که آرزو داریم در گذشته اتفاق افتاده باشه.

3. فعل با شرط.

4. بیان فعل با تشبیه.

5. فعلی که بعد از کلمات استثنا میاد.

6. فعلی که لازمه اتفاق بیفته:

7. فعل امر از ساخت دوم شخص داشتن:

فعل کمکی در این فعل هم می‌تونه به قرینه لفظی حذف بشه.

ماضی مستمر (ملموس) و ماضی مستمر نقلی

ماضی مستمر و مستمر نقلی از انواع فعل فارسی مخصوص به زبان محاوره‌ان و در ادبیات کلاسیک ما وجود نداشتن اما در ادبیات معاصر به دستور زبان نوشتاری هم راه پیدا کردن. فعل کمکی در این نوع فعل‌ها قبل از فعل اصلی میاد.

ماضی مستمر از ترکیب صرف بن ماضی داشت و ماضی استمراری فعل اصلی به وجود میاد

کاربرد ماضی مستمر در زمانیه که فعلی در حال اتفاق افتادن در زمان گذشته بوده و در این زمان فعل دیگه‌ای هم اتفاق افتاده.

ماضی مستمر نقلی از انواع فعل گذشته در زبان فارسیه که کاربرد خیلی زیادی در زمان فارسی نداره و از ترکیب ماضی نقلی داشتن و ماضی نقلی مستمر فعل اصلی ایجاد میشه.

بیشترین کاربرد این فعل در زمان سوم شخص مفرده و زمانی استفاده میشه که فعل مستمر در حال نقل شدنه.

انواع فعل مضارع در زبان فارسی

به اون دسته از انواع فعل فارسی که با بن مضارع ساخته میشن، مضارع می‌گیم. افعال مضارع معمولاً به حال یا آینده برمی‌گردن و در زبان فارسی سه شکل دارن: مضارع اِخباری، مضارع التزامی و مضارع ملموس.

مضارع اخباری

مضارع اخباری از انواع فعل فارسیه که از بن مضارع ساخته میشه. ساختار این فعل از ترکیب «می» و صرف بن مضارع با شناسه ایجاد میشه.

مضارع اخباری در موارد زیر استفاده میشه:

1. ‌فعلی که در زمان حال انجام میشه.

2. افعالی که دائم اتفاق می‌افتن. مثل روندهای طبیعی.

3. افعالی که عادت و تکرار رو نشون میدن.

4. افعال شرط و نتیجه شرط.

5. فعلی که در آینده اتفاق می‌افته.

مضارع التزامی

یکی دیگه از انواع فعل فارسی که اغلب وجه التزامی داره، مضارع التزامیه. این فعل از ترکیب پیش‌وند بــ و بن مضارع و شناسه ساخته میشه.

مضارع التزامی در این موارد کاربرد خیلی زیادی داره:

1. ‌فعلی که مطمئن نیستیم اتفاق بیفته.

2. فعلی که دوست داریم اتفاق بیفته.

3.  فعل شرط.

4. جزای شرط.

5. بعد از باید و کلمه‌هایی که لزوم یا توانایی رو نشون میدن.

مضارع مستمر (ملموس)

مضارع مستمر یکی از افعال فارسی شبیه به ماضی مستمره. از اضافه شدن مضارع ساده فعل داشتن به مضارع اخباری ساخته میشه.

مضارع مستمر در موارد زیر استفاده میشه.

1.‌ کاری که در  حال اتفاق افتادنه یا به زودی قراره اتفاق بیفته.

2. کاری که مدت‌هاست ادامه داشته و هنوز هم ادامه داره.

همون‌طور که در مثال دیدین. ممکنه بین فعل کمکی و فعل اصلی فاصله هم بیفته.

مضارع ساده

اگه یادتون باشه گفتیم که ساده‌ترین نوع فعل از ترکیب بن و شناسه ایجاد میشه و در  ساخت مضارع مستمر هم به مضارع ساده اشاره کردیم. اما چرا مضارع ساده یکی از انواع فعل فارسی شمرده نشده؟ چون این فعل استقلال نداره، معنایی غیر از مضارع اخباری و التزامی رو نمی‌رسونه و فقط گاهی به جای اون‌ها استفاده شده.

استفاده مضارع ساده در زبان فارسی خیلی محدوده:

1. ‌در فعل‌های مرکب به جای مضارع التزامی.

2. در فعل پیشوندی به جای مضارع التزامی.

3. در فعل داشتن به جای مضارع اخباری.

انواع فعل آینده در زبان فارسی

انواع فعل آینده در زبان فارسی با یک ساختار به وجود میان. مضارع ساده فعل خواستن به بن ماضی فعل اصلی اضافه میشه.

مهم‌ترین مواردی که از فعل آینده استفاده می‌کنیم، این دو موردن:

1.‌ فعلی که در آینده رخ میده.

2. بیان نتیجه شرط.

وجه انواع زمان‌های  فعل در دستور زبان  فارسی

زمان‌های فعل همیشه به یکی از وجه‌های اخباری یا التزامی اشاره دارن.

دسته بندی زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی که وجه اخباری دارن رو مشاهده می‌کنین:

و در این جدول انواع فعل فارسی که به وجه التزامی اشاره دارن رو می‌بینین.

یکی دیگر از ویژگی‌های انواع فعل فارسی داشتن فاعله. فاعل یک جزء دستوری از جمله نیس و بار معنایی داره. به دو جمله زیر توجه کنین:

در جمله اول کسی که می‌بینه، سعیده و کسی که دیده میشه حمید. اما در جمله دوم حمید دیده شده؛ با این حال ما نمی‌دونیم چه کسی اون رو دیده.

انواع فعل فارسی براساس این‌که فاعل اون‌ها مشخص باشه یا نه به دو دسته تقسیم میشن:

1. فعل معلوم که فاعلش مشخصه

2. فعل مجهول که فاعل اون مشخص نیست و به مفعولش نسبت داده میشه.

فعلی می‌تونه به شکل مجهول در بیاد که گذرا باشه و مفعول داشته باشه. فعل گذرا با مجهول شدن ناگذرا میشه.

ساخت فعل مجهول به این شکله:

1. نهاد رو حذف می‌کنیم.

2. مفعول جمله به نهاد تبدیل میشه و نشونه مفعول حذف میشه.

3. فعل اصلی جمله رو با ـه به صفت مفعولی تبدیل می‌کنیم.

4. از فعل کمکی «شدن» استفاده میشه تا فعل رو متناسب با زمان فعل اصلی ساخته بشه

5. شناسه با نهاد جدید تطبیق داده میشه.

زمان فعل مجهول از روی زمان فعل شدن مشخص میشه. در جدول زیر صرف انواع  فعل فارسی مجهول رو می‌بینین

.از انواع فعل مجهول در این موارد استفاده می‌کنیم:

1. وقتی که فاعل مشخص نباشه.

2. وقتی گوینده توجهی به فاعل نداشته باشه.

3. وقتی عمداً از فاعل حرفی نمی‌زنیم.

به جای فعل شدن از افعال «گردیدن» و «گشتن» هم در مجهول سازی استفاده می‌کنیم.

انواع فعل فارسی رو از نظر ویژگی‌های فعل بررسی کردیم اما یک ویژگی دیگه از افعال فارسی وجود داره که براساس ساخت دستوری شکل می‌گیره.

انواع فعل فارسی براساس ساختمان سه نوعه:

1. فعل ساده

2. فعل پیشوندی

3. فعل مرکب

فعل ساده فعلیه که بن ماضی یا مضارع در اون یک تکواژه. مثال‌های خیلی زیادی برای این نوع فعل‌ها میشه زد:

افعال پیشوندی، همونطور که اسمشون نشون میده از اضافه شدن یک پیش‌وند به فعل ساده ایجاد می‎شن.

پیشوندهای مهم فارسی این‌ها هستن:

افعال مرکب هم از ترکیب یک کلمه (=فعلیار) با فعل ساده ایجاد میشن.

فعلیار هیچ نقشی در جمله نمی‌پذیره و اگه بتونیم نقشی براش پیدا کنیم دیگه اون فعل مرکب نیست. راه ساده تشخیص فعلیار اینه که به اون کلمه یک وابسته یا نشانه مفعولی «را» رو اضافه کنیم و اگه جمله معنی نداد، فعل مرکب داریم.

مثل انواع فعل‌های ساده در زبان فارسی، افعال پیشوندی و مرکب هم در تمام زمان‌ها صرف میشن.

نکات پایانی

فعل از مهم‌ترین بخش‌های یک جمله است. اهمیت اون چندان زیاده که جمله بدون اون دیگه جمله نیست و بعضی از فعل‌ها می‌تونن به تنهایی یک جمله باشن. شناخت انواع فعل فارسی به ما کمک می‌کنه تا مفاهیم رو دقیق و درست منتقل کنیم و منظور دیگران رو درست و کامل بفهمیم.

اگه به مطالعه بیشتر علاقه دارین، کتاب دستور زبان فارسی 2 از دکتر حسن انوری و حسن احمدی گیوی یکی از منابع دستور زبان رشته زبان و ادبیات فارسیه که بهتون توصیه می‌کنم نگاهی بهش بندازین.